“Конститутсия ба сифати Қонуни Олӣ заминаҳои ҳуқуқии пешрафти ҷомеаро аз тариқи қабули қонунҳои нав гузошта, муносибатҳои ҷамъиятии мухталифро таҳти танзим қарор медиҳад. Ин санад дар таърих бо унвони Конститутсия эҷод гардид ва то имрӯз ҳамчун санади асосӣ шинохта мешавад”.
Эмомалӣ Раҳмон
Дар ҷомеаи инсонӣ аз пайдоиши инсон сар карда ҳуқуқ вуҷуд дошт. Дар ҷомеаи ибтидоӣ аввалин нишонаи пайдоиши ҳуқуқ дида мешавад. Одамони ибтидоӣ барои ҷамъоварӣ ва истеъмоли ғизо баробар буданд. Дар давраҳои минбаъда ҳуқуқ ба гунаи дигар истифода бурда мешуд. Аввалин қонунҳо дар ҳазораи 2 пеш аз мелод дар Бобулистони қадим ба вуҷуд омаданд. Шоҳ Хамураппӣ (1792 – 1750 п.а.м) дар натиҷаи омӯзиши вазъи иҷтимоии давлаташ ба хулоса омад, ки барои ба низом даровардани ҷомеа қонуни махсус қабул наомяд. Қонуни қабулнамудаи ӯ бо номи “Қонунҳои шоҳ Хамураппӣ” маълум аст.
Дар Рими қадим низ барои ба низом даровардани ҷомеа қонуни Ҷадвали 12 қабул карда шуд, ки Римиён аз он васеъ истифода бурда ҷомеаро идора мекарданд. Дар Ҳиндустони қадим низ қонуни Мана амал мекард. Қабули чунин қонунҳо аз он шаҳодат медиҳад, ки идораи ҷомеаи мутамаддин бидуни вуҷуд доштани қонун ғайриимкон аст. Агар ба таърихи пайдоиши давлатҳо нигарем, ба хуби пай мебарем, ки яке аз нишонаҳои асосии идоаркунии он қонун ба ҳисоб меравад. Давлат дорои дастгоҳи маҷбуркунӣ мебошад, ки ҳамаи онро мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ ташкил медиҳанд.
Яке аз санадҳои аввалиндараҷа, ки доир ба ҳифзу ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд дар он сухан рафтааст ин Эъломияи умумии ҳуқуқи башар мебошад, ки аз ҷониби СММ 10 декабри соли 1948 ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон эътироф шуда китоби рӯйимизии давлатҳои аъзои ин созмон эълон гардидааст
Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ 6-уми ноябри соли 1994 бо дастгирию талошҳо ва иродаи устувори халқи тоҷик санади тақдирсоз – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид.
Дарвоқеъ, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин санади олии ҳуқуқӣ, аз ҷониби коршиносон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, мутахассисони Федератсияи Россия, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои Аврупо баҳои баланд гирифта, яке аз панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо эътироф шудааст.
Конститутсияи Тоҷикистон ба сифати Қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии кишвар, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт. Аҳамияти бузурги таърихи ҳуқуқии Конститутсияи соли 1994 дар он аст, ки ба вуҷуд омадани давлати навини соҳибистиқлоли тоҷиконро бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз лиҳози ҳуқуқӣ (юридикӣ) ба расмият даровард, асосҳои сохтори конститусионӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ-сиёсиро бо эътироф кардани афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд таҳким бахшид.
Аз ин рў, Конститусияи мо дар саргаҳи санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии кишварамон меистад, ки инро бояд ҳар ҷавон хуб дарк карда, ба дигарон фаҳмонида дода тавонад. Чунин мавқеияти баланди Конститусия бо он низ муайян карда мешавад, ки он санади олии меъёрӣ-ҳуқуқӣ буда, дорои қудрати баландтарини ҳуқуқӣ, волоиятӣ дошта, дар ҳудуди кишвар бевосита амал мекунад. Дар айни ҳол, тамоми қонунҳо ва сандаҳои дигари ҳуқуқии аз ҷониби давлат қабулшаванда набояд ба он мухолифат намоянд (моддаи 10 Конститутсия). Вагарна онҳо қувваи ҳуқуқӣ пайдо карда наметавонанд. Конститутсияи кишварамон (дар моддаи 1) эълон кардааст, ки «Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад».
Дар банди сеюми ҳамин модда муқаррар шудааст, ки «Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад».
Ҳамаи ин муқаррароти конститусионӣ комёбии бузурги таърихии тоҷикистониҳо мебошад. Агар мо дар ин ҷо танҳо ду мафҳуми конститутсионӣ: «ҳуқуқбунёд» ва «иҷтимоӣ» будани Ҷумҳурии Тоҷикистонро баррасӣ намоем, ба хулоса меоем, ки ҳарчанд барои амалисозии ин муқаррарот дар ҷумҳуриамон қадамҳои ҷиддӣ гузошта шуда бошанд ҳам, онҳо мақсаду мароми миллату давлатамонро ифода намуда, маьнои барномавӣ, консептуалӣ, дурнамоӣ доранд.
Барои пурра амалисозии онҳо солҳои тўлонӣ бемайлон меҳнат кардан лозим аст. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар пешгуфтори китоби «Тоҷикон дар оинаи таърих: аз Ориён то Сомониён» таъкид кардаанд, ки ҳар қадами навбатию ҳар дастоварди тоза ба осонӣ муяссар намегардад ва мо ҳар хишти иморати мўҳташами истиқлолияти навинро бо заҳматҳои гарон болои ҳам мечинем. Ва ин амр табиист, ки бинои давлати соҳибистиқлоли тоҷикон дар дунёи пурҳаводиси оғози ҳазорсолаи сеюм бояд тарҳу симои хосаеро соҳиб шавад ва тақдири гузаштаву ояндаи миллатро фаро гирад».
Ин суханони сарвари кишварамон барои дуруст дарк кардани барномаҳои амалкунандаи давлатӣ дар самтҳои гуногуни ҳаёти ҷомеа бисёр ҳам муҳим аст.
Ҷавонон бояд хуб донанд, ки нахустин Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол бо эълон ва дар ҳаёти ҷамъиятӣ ҷорӣ кардани гуногунандешии мафкуравӣ (моддаи , таҷзияи ҳокимияти давлатӣ ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ (моддаи 9), гуногуншаклии моликият ҳамчун асоси иқтисодиёти Тоҷикистон (моддаи 12), татбиқ намудани сиёсати сулҳҷўёна дар асоси эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатҳои ҷаҳон ва бо дигар муқарраротҳои дорои арзишҳои умумиҷаҳонӣ халқ ва давлати тоҷиконро ба тамаддуни ҷомеаи ҷаҳонӣ ворид намуд. Конститутсияи Тоҷикистон барои наздикшавии тамаддунҳо ва ғанигардонии фарҳанги ҳуқуқии халқамон замина гузоштааст. Масалан, моддаи 10-уми Конститутсияи кишварамон муайян кардааст, ки санадҳои ҳуқуқии байналмилалии аз ҷониби Тоҷикистон эътирофшуда, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд.
Ин муқаррарот имконият медиҳад, ки меъёрҳои ҳуқуқи байналмиллалӣ ва умуман, арзишҳои ҳуқуқии ба манфиатҳои миллии мо ҷавобгў ба низоми ҳуқуқии Тоҷикистон ворид карда шаванд ва давлати мо бо арзишҳои умумибашарӣ дар соҳаи ҳуқуқ зиндагӣ ва фаъолият намояд. Ин ва дигар моддаҳои прогрессивии Конститутсияамон барои баланд шудани обрўю эътибори Тоҷикистони соҳибистиқлол дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунанд. Махсусан, бояд нағз донист, ки меъёрҳои констутсионӣ оид ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд (моддаҳои 14-47) ва татбиқи вокеии онҳо ҳамчун нишондиҳандаи муҳими демократӣ аз ҷумлаи комёбиҳои назарраси Конститутсияи ҷумҳуриамон ва мардуми Тоҷикистон мебошад.
Масалан, дар Конститутсияи кишвари мо (моддаи 5, бандҳои 1-3) омадааст: «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандонро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд». Ҳамаи ин маънии онро дорад, ки ҳуқуқ ва озодиҳои фитрии инсон ва шаҳрвандро аз «боло давлат ва ё мақомоти дигаре ҳадя ё муқаррар намекунад, балки новобаста аз ҳокимият ё хоҳишу иродаи қонунгузор вуҷуд доранд ва онҳо аз ҷониби инсон бофта нашудаанд ва ба ҳамин маънӣ онҳо фитрианд (ба мисли ҳукуқ барои ҳаёт, ҳуқуқи озодӣ, ҳукуқ барои манзалати шахсият, ҳуқуқ барои дахлнопазирии шахсӣ ва ғайра)».
Сухан сари он аст, ки ақида ва муқаррароти аслии ҳуқуқи фитрӣ инъикоси худро дар Конститутсияҳо ва қонунгузориҳои ҷории чандин давлатҳои муосир, минҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон ёфтаанд ва онҳоро давлат на танҳо эътироф менамояд, балки риоя ва ҳифз мекунад.
Ҳамин тавр онҳо, яъне ҳукуқ ва озодиҳои фитрии инсон ва шаҳрванд ба шаклҳои мухталифи санадҳои меъёриву ҳуқукӣ мубаддал гардида, хусусиятҳои ҳуқуқии амалкунандаро мегиранд. Чунин ҳуқуқҳои фитрӣ ба монанди ҳуқуқи ҳифзи саломатӣ (тандурустӣ), ҳуқуқи дахлнопазирии шахсӣ, ҳуқуқи идомаи насл, ҳуқуқ барои озодӣ ва баробарӣ ва ғайра дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (ниг.: Боби 2, моддаҳои 14, 17-18, 22, 24,30 ва ғайра) ва санадҳои дигари маҷмўӣ ва соҳавии ҳуқуқӣ сабт гардида, ба қисми таркибӣ ва амалкунандаи низоми ҳуқуқи миллии кишвари мо табдил ёфтаанд. Баъзе фикру мулоҳизаҳо оид ба таҷзияи ҳокимият, ки аз Конститутсияи кишварамон бармеояд, ҷолиби диққат аст ва инро мо ҷавонон бояд, ки хуб дарк кунем.
Дар Конститутсияамон таҷзияи ҳокимиятҳо чун як усули заминавии ташкили давлати ҳуқуқбунёд сабт гардидааст. Дар натиҷаи тағйироту иловаҳое, ки тибқи райпурсии 26 сентябри соли 1999 ба Конститутсия ворид шудаанд, дар кишварамон Парлумони касбӣ таъсис ёфта, саҳифаи наве дар таърихи конститутсиаи тоҷик кушода гардид. Дар натиҷаи ин тағйирот парлумони Ҷумҳурии Тоҷикистон хусусияти нави доимоамалкунанда ва фаъолияти қонунофарӣ мазмуну моҳияти касбӣ ва мунтазамӣ пайдо намуд.
Инчунин дар натиҷаи тағйироту иловаҳои соли 1999, 2003 ва 2016, ки тибқи райъпурсӣ ба Конститутсияи кишвар ворид гардидаанд, асосҳои конститутсионии ташкилу фаъолияти ҳокимияти иҷроия боз ҳам пурзўртар шудаанд. Нақши ҳокимияти иҷроия бо сарварии Президент дар ҳалли масоили иҷтимоиву иктисодӣ ва фарҳангии ҷомеа ва давлат, таъмини сулҳу ваҳдат ва амнияти кишвар, ҳамкории васеъ бо мамолики хориҷ густариш ёфт.
Қайд кардан ба маврид аст, ки соли 2024 ба ифтихори 30 – юмин солгарди Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар паёми навбатии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли “Маърифати ҳуқуқӣ” эълон карда шуд. Воқеан, тарғибу ташвиқи донишҳои ҳуқуқӣ, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони мамлакат кори саҳлу осон набуда, меҳнату заҳмати бешро тақозо месозад. Аз ин лиҳоз, даъвати Роҳбари давлат аз ҳамаи мақомоту муассисаҳои давлатӣ ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар масъалаи баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии мардум, хусусан маърифати ҳуқуқии ҷавонон муҳим ва саривақтӣ мебошад.
Барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандони мамлакат ба пешгирии қонунвайронкуниҳо, таъмини волоияти қонун, риояи Конститутсия ва қонунгузории мамлакат, инчунин эътирофу эҳтиром, риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 августи соли 2023 Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи инсон барои давраи то соли 2038 тасдиқ намуд, ки ин иқдоми навбатии Ҳукумати мамлакат дар самти рушди ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд дар Тоҷикистон ба шумор меравад.
Стратегия тамоми нақшаҳои миллии мавҷуда марбут ба иҷрои тавсияҳои ниҳодҳои Созмони Милали Муттаҳид доир ба ҳуқуқи инсон ва ҳуҷҷатҳои дигари самти ҳуқуқи инсонро дар худ таҷассум намуда, механизм ва расмиёти иҷрои уҳдадориҳои байналмилалиро дар самти ҳуқуқи инсон такмил мебахшад.
Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи инсон барои давраи то соли 2038 ҳадафҳои дарозмуддат ва вазифаҳо дар самти ҳуқуқи инсонро муайян намуда, масъалаи таҳияи сиёсати пешрафта ва ягонаи байнисоҳавиро пешбинӣ менамояд, ки ба мустаҳкам намудани ҳимоя ва пешбурди ҳуқуқи инсон дар мамлакат равона гардидааст.
Дар асоси гуфтаҳои боло дар замони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон чунин қонунҳо қабул шудаанд.
9 апрели соли 1997 Фармон «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷyмҳypии Тоҷикистон»
22 августи соли 1997 қарорҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ».
1 декабри соли 1999 Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таҳкими ҷараёни демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ-сиёсӣ дар ҷумҳурӣ».
12 июни соли 2001 Қарор дар бораи «Барномаи низоми давлатии омӯзиши ҳуқуқи инсон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон».
3 марти соли 2006 таҳти № 94 қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз “Дар бораи тасдиқи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон”,
8 июни соли 2007 қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»
29 апрели соли 2009 «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019» бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ шуд
6 ноябри соли 2009 Тафсири илмию оммавии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон
2 августи соли 2011 қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд»
3 декабри соли 2012 «Барномаи таълим дар соҳаи ҳуқуқи инсон барои солҳои 2013-2020».
1 декабри соли 2016 таҳти № 636 Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, ки бо қарори Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз тасдиқ шудааст
6 феврали соли 2018 таҳти №1005 Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028, ки бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз тасдиқ гардидааст,
27 ноябри соли 2019 таҳти №599 «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020-2030» бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ шуд.
5 августи соли 2023 Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи инсон барои давраи то соли 2038 бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ шуд.
Дар натиҷаи дар амал ҷорӣ намудани қарору қонунҳои дар боло зикр гардида сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон баланд гардида, дар кишвари азизамон сатҳи ҷинояту ҷинояткорӣ паст мегардад.
Хулоса, боиси ифтихор аст, ки Конститутсия дастгиру роҳнамои мардуми Тоҷикистон гардид. Аз ин рў, ҳар яки мо вазифадорем, ки барои ҳифзи Ватан, сулҳу амният, оромию осоиштагӣ зидди он қувваҳое, ки алайҳи давлату Конститутсияи мо мебошанд, қатъи мубориза бурда, зиракии сиёсиро аз даст надода, мамлакатамонро ҳифз намоем. Зеро, чуноне, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гуфтаанд: «Равандҳои босуръат идома ёфтаистодаи ҷаҳонишавӣ, хатарҳои иқтисодиву сиёсӣ ва экологӣ моро ҳушдор медиҳад, ки ба хотири ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва амнияти он, инчунин дар арсаи байналмилалӣ ба таври шоиста муаррифӣ кардани давлату миллати худ, пеш аз ҳама ба ақлу дониш ва фарҳангу тафаккури созанда бояд такия намоем».
Расулзода Абдураҳмон – донишҷӯйи курси 3 – юми ихтисоси 1-24010302 ДБССТ